Podejście psychospołeczne do osoby nauczyciela i zawodu nauczycielskiego sugeruje, że nauczyciel wchodzi z uczniem (uczniami) w interakcje w procesie bezpośredniej, złożonej i dwustronnej komunikacji. W związku z tym nauczyciel powinien być uwrażliwiony na konieczność ciągłego uświadamiania sobie swojej pozycji w relacjach z wychowankiem czy grupą.1
Prawidłowy rozwój jednostki nie dokonuje się bez głębokich kontaktów z otoczeniem, z innymi ludźmi. Warunkiem nawiązania relacji, poznania drugiego człowieka jest wejście z nim w kontakt nacechowany otwartością, uważnością, szacunkiem, zrozumieniem. Istotą jest wzajemne podmiotowe traktowanie się partnerów interakcji, nauczyciel-uczeń.
Unikanie zderzeń, opozycji i konfliktów, nawiązywanie i podtrzymywanie komunikacji w uczuciowym klimacie odprężenia, przystosowanie własnej działalności do wieku uczniów i ich możliwości może wynikać tylko ze zrównoważonej, w sensie psychicznym, osobowości nauczyciela. Osobowość taka jest podstawowym, ale niewystarczającym, warunkiem akceptacji nauczyciela przez każdego ucznia i przez grupę. Jest ona jednak warunkiem sprzyjającym rozwojowi zdolności twórczych nauczyciela i przystosowania się społecznego oraz stabilnej postawy wobec prób traumatycznych, których nie brak w zawodzie nauczycielskim i w życiu społecznym. Wiadomo jest także, że na efektywność komunikacji nauczyciela z uczniami niebagatelny wpływ ma jego postawa. Czym powinna się ona charakteryzować, aby była warunkiem sprzyjającym zaufaniu i bezpieczeństwu w procesie wychowania? Powinna cechować się takimi właściwościami jak: pełna i bezwarunkowa akceptacja drugiego człowieka (i ucznia) wraz z szacunkiem i tolerancją, bez oceny „dobrze-źle”; zdolność do empatii zakładająca umiejętność spojrzenia na ucznia z jego punktu widzenia; autentyczność funkcjonowania wychowawcy i jego wewnętrzna zgodność (kongruencja); przejrzystość polegająca na umiejętności wyrazistego i jednoznacznego komunikowania uczniowi-wychowankowi swoich uczuć i myśli.2
Z pedagogicznego punktu widzenia szczególnie interesująca jest komunikacja zachodząca w przestrzeni interpersonalnej, polegająca głównie na nawiązywaniu niepowierzchownych i rzeczowych, lecz bliskich i głębokich kontaktów, prowadzących do porozumienia pomiędzy partnerami. Interesujące są czynniki wpływające zarówno na rozwój własny (w naszym przypadku nauczyciela), jak i samorealizację partnera (ucznia). W konsekwencji wpływają one na wspieranie osobowości obydwu partnerów i na uwalnianie ich od samotności i osamotnienia. Zgodnie bowiem z koncepcją pedagogiki humanistycznej tym, co stanowi o istocie człowieka jest kontekst ludzki. Niepowtarzalna istota ludzka jest wyrażona i w pełni realizuje się tylko poprzez bycie człowieka w związku z innymi ludźmi. Podstawową zasadą psychologii humanistycznej jest zasada komunikacji, autentycznego porozumiewania się ludzi między sobą.3
Czy jesteśmy już przygotowani do uznania i akceptacji tych zjawisk oraz wspierania nauczycieli w nabywaniu przez nich nowych kompetencji interpersonalnych w procesie kształcenia pedagogicznego? Czy chcemy i potrafimy pomóc nauczycielom, by z repertuaru swoich możliwości uczynili narzędzie pracy wychowawczej? Aby będąc sobą i widząc w drugim partnera, potrafili zadbać o własny rozwój, pokonując osobiste bariery strachu, bezsilności i lęku, odnaleźli w sobie „mocne strony” będące potencjałem, z jakiego można (i należy) korzystać w kontakcie z uczniem (wychowankiem). 4
Kompetencje komunikacyjne nauczyciela we współczesnej szkole są fundamentem do nawiązywania relacji z uczniami, relacji opartej na wzajemnym zaufaniu, uczciwości, życzliwości i szacunku. Będą gwarancją prawidłowego rozwoju młodych ludzi, ułatwią funkcjonowanie ich w społeczeństwie, poprawią jakość edukacji i oddziaływań wychowawczych.
Małgorzata Połeć
doradca metodyczny w zakresie języka polskiego
SCDiDN w Siedlcach
1 Edukacja jutra. Role nauczyciela w edukacji szkolnej, red.: K. Denek, A. Kamińska, P. Oleśniewicz, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Wyższa Szkoła Humanitas, Sosnowiec 2013
2 Tamże, s. 48
3 J. Podgórecki, Osobowościowe wyznaczniki komunikacji społecznej. Kompetencje komunikacyjne nauczycieli, [w:] W.J. Maliszewski (red.), Komunikowanie społeczne…, dz. cyt., s. 224-234 [w:] Edukacja jutra. Role nauczyciela w edukacji szkolnej, red.: K. Denek, A. Kamińska, P. Oleśniewicz, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Wyższa Szkoła Humanitas, Sosnowiec 2013
4 Z. Nęcki, Kompetencje i umiejętności komunikacyjne nauczyciela – zarys problemów, [w:] W.J. Maliszewski (red.) Komunikowanie społeczne…, dz. cyt., s. 9-12 [w:] Edukacja jutra. Role nauczyciela w edukacji szkolnej, red.: K. Denek, A. Kamińska, P. Oleśniewicz, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Wyższa Szkoła Humanitas, Sosnowiec 2013