poniedziałek, 17 kwiecień 2023 13:05

Podstawy prawne awansu zawodowego, czyli gdzie szukać informacji 

Rozpoczynając staż, w jego trakcie, pisząc sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego oraz przygotowując się do rozmowy/egzaminu konieczne jest poznanie dwóch podstawowych aktów prawnych opisującymi procedury i wymagania związane z awansem. Są to:

  • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (t. j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1762 oraz z 2022 r. poz. 935, 1116 i 1700), - szczególnie Rozdział 3a Awans zawodowy nauczycieli *
  • Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli (t.j. Dz. U. z 2020, poz. 2200) *

Szukając ustaw i rozporządzeń warto korzystać z Internetowego Systemu Aktów Prawnych https://isap.sejm.gov.pl/, w którym poza samą treścią aktu znajdują się informacje o statusie dokumentu, jego zmianach i odniesienia do aktów zmieniających lub zmienianych tym dokumentem.

  

 * Stan prawny na dzień 17 kwietnia 2023 r.

 

Karta Nauczyciela 

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli: 

Zakończenie stażu 31 maja lub w innym terminie… 

Większość nauczycieli, rozpoczynających swój staż 1 września, kończy go 31 maja, po 9 miesiącach, roku i 9 miesiącach lub 2 latach i 9 miesiącach,  
w zależności od stopnia awansu zawodowego lub posiadanego tytułu naukowego. Jednak są i tacy, którzy zakończą swój staż w innym terminie. Wynika to z nieobecności nauczyciela w pracy z powodu:

  1. pozostawania w stanie nieczynnym, czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby, zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy lub urlopu innego niż urlop wypoczynkowy i urlopy, o których mowa w ust. 5a (art. 9d ust. 5 KN),
  2. urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub urlopu ojcowskiego (art. 9d ust. 5a KN),
  3. zmiany miejsca zatrudnienia i ewentualnej przerwy w zatrudnieniu z tym związanej trwającej nie dłużej niż 3 miesiące.

Ad 1

Jeśli nieobecność taka trwa nieprzerwanie dłużej niż miesiąc, staż ulega przedłużeniu o czas trwania tej nieobecności. Jeśli nieobecność ta trwa dłużej niż rok nauczyciel jest obowiązany do ponownego odbycia stażu w pełnym wymiarze.

Ad 2 

W tym przypadku staż ulega przedłużeniu o czas trwania tej nieobecności, jednak nie może ona przekroczyć roku i sześciu miesięcy, w przeciwnym razie nauczyciel jest obowiązany do ponownego odbycia stażu w pełnym wymiarze.  W obu opisanych wyżej przypadkach nauczyciel po powrocie do pracy powinien otrzymać od dyrektora placówki pismo porządkujące, w którym zostanie wskazany termin zakończenia stażu.

Ad 3 

Nauczycielom, którzy w okresie trwania stażu zmienili miejsce zatrudnienia, do stażu, o którym mowa w art. 9c ust. 1, zalicza się okres dotychczas odbytego stażu, jeżeli podjęli zatrudnienie w szkole nie później niż w okresie 3 miesięcy po ustaniu poprzedniego stosunku pracy i za okres dotychczas odbytego stażu otrzymali pozytywną ocenę dorobku zawodowego. Ocenę pracy, o której mowa w ust. 2, uwzględnia się przy dokonywaniu oceny dorobku zawodowego nauczyciela za okres całego stażu (art. 9f KN).

Nauczyciela, kończącego pracę w danej szkole w trakcie stażu, obowiązują te same procedury, jak przy zakończeniu stażu (sprawozdanie, ocena dorobku zawodowego, zaświadczenie dyrektora szkoły). 

 

Czynności związane z zakończeniem stażu 

Sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego 

W myśl zapisów Rozporządzenia: Nauczyciel składa dyrektorowi szkoły sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego, uwzględniające efekty jego realizacji dla nauczyciela i szkoły, w terminie 7 dni od dnia zakończenia stażu. (§4 ust. 5.)

Sprawozdanie odnosi się bezpośrednio do zadań zawartych w realizowanym w czasie stażu planie rozwoju zawodowego. Może mieć formę podobną do samego planu umieszczanego często w tabeli. Poza informacją o zrealizowanych zadaniach wynikających z planu oraz dodatkowych, których wcześniej nie przewidziano, musi zawierać efekty realizacji tych działań dla szkoły czyli uczniów, rodziców i innych nauczycieli oraz samego nauczyciela odbywającego staż.

Sprawozdanie należy złożyć dyrektorowi w ciągu 7 dni od zakończenia stażu, a przekroczenie tego terminu skutkuje koniecznością ponownego odbycia stażu w pełnym wymiarze. 

Ocena dorobku  zawodowego nauczyciela

Dyrektor ustala ocenę dorobku zawodowego nauczyciela uwzględniając:

  • stopień realizacji planu rozwoju zawodowego,
  • projekt oceny dorobku zawodowego przedstawiony przez opiekuna stażu (dotyczy nauczycieli kontraktowych),
  • opinię rady rodziców

w terminie nie dłuższym niż 21 dni. 

Opiekun stażu, w terminie 7 dni od dnia zakończenia stażu, przedstawia dyrektorowi projekt oceny dorobku zawodowego nauczyciela za okres stażu. Uzasadnieniem przedstawionej propozycji oceny są wnioski opiekuna po obserwowanych zajęciach prowadzonych przez nauczyciela oraz stopień zaangażowania nauczyciela odbywającego staż w realizację wymagań koniecznych do uzyskania odpowiedniego stopnia awansu zawodowego.

Projekt oceny jest niezależny od terminu złożenia  sprawozdania przez  nauczyciela.

Rada rodziców powinna przedstawić swoją opinię w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia o dokonywanej ocenie dorobku zawodowego nauczyciela. Nieprzedstawienie opinii rady rodziców nie wstrzymuje postępowania (art. 9c ust. 5b. KN).

Ustalona przez dyrektora ocena dorobku zawodowego może być pozytywna lub negatywna. Zawsze musi być sporządzona na piśmie i zawierać pouczenie o możliwości wniesienia odwołania.

Nauczyciel może odwołać się od przedstawionej oceny do organu sprawującego nadzór pedagogiczny w ciągu 14 dni od jej otrzymania.  

Organ sprawujący nadzór pedagogiczny rozpatruje odwołanie w terminie 21 dni i ustalona przez niego ocena jest ostateczna. Jeśli organ sprawujący nadzór pedagogiczny nie rozpatrzy odwołania ww. terminie nauczyciel zostaje dopuszczony do rozmowy/egzaminu. Jednak jeśli ostateczna ocena będzie negatywna, ponownej oceny można dokonać po odbyciu, na wniosek nauczyciela i za zgodą dyrektora szkoły, dodatkowego stażu  w wymiarze 9 miesięcy.

 

Wniosek o podjęcie postępowania egzaminacyjnego/kwalifikacyjnego 

Nauczyciel, który odbył staż zakończony pozytywną oceną dorobku zawodowego składa wniosek o podjęcie postępowania egzaminacyjnego/kwalifikacyjnego do właściwego organu dołączając do niego  odpowiednie dokumenty.

Działania i dokumenty 

Nauczyciel kontraktowy

Nauczyciel mianowany

Postępowanie 

Egzaminacyjne 

Kwalifikacyjne

Do kogo złożyć wniosek?

Organ prowadzący szkołę

Organ sprawujący nadzór pedagogiczny

Czas na złożenie wniosku

w roku uzyskania pozytywnej oceny dorobku zawodowego za okres stażu

w okresie 3 lat od dnia otrzymania pozytywnej oceny dorobku zawodowego za okres stażu

Do wniosku dołącza się

( § 9 ust. 1 i 2 Rozporządzenia)

1) kopie dokumentów potwierdzających posiadane kwalifikacje zawodowe, a w przypadku nauczyciela kontraktowego – także kopię aktu nadania tego stopnia, poświadczone przez dyrektora szkoły za zgodność  
z oryginałem;

2) zaświadczenie dyrektora szkoły o:

a) wymiarze zatrudnienia nauczyciela oraz nauczanym przez niego przedmiocie lub rodzaju prowadzonych zajęć w dniu wydania zaświadczenia oraz w okresie odbywania stażu, ze wskazaniem wszystkich szkół, w których nauczyciel odbywał staż,

b) dacie zatwierdzenia planu rozwoju zawodowego i dacie złożenia przez nauczyciela sprawozdania z realizacji tego planu,

c) przyczynach wydłużenia okresu stażu oraz zaliczenia dotychczas odbytego stażu w przypadkach określonych w art. 9d ust. 5 i 5a oraz art. 9f ust. 2 i 4 Karty Nauczyciela, ze wskazaniem podstawy prawnej odpowiednio wydłużenia albo zaliczenia okresu stażu oraz okresu nieobecności w pracy lub niepozostawania w stosunku pracy;

3) kopię sprawozdania z realizacji planu rozwoju zawodowego poświadczoną przez dyrektora szkoły za zgodność z oryginałem;

4) kopię oceny dorobku zawodowego dokonanej po zakończeniu stażu, poświadczoną przez dyrektora szkoły za zgodność z oryginałem.

1) kopie dokumentów potwierdzających posiadane kwalifikacje zawodowe, poświadczone przez dyrektora szkoły za zgodność  
z oryginałem;

2) zaświadczenie dyrektora szkoły o:

a) wymiarze zatrudnienia nauczyciela oraz nauczanym przez niego przedmiocie lub rodzaju prowadzonych zajęć w dniu wydania zaświadczenia oraz w okresie odbywania stażu, ze wskazaniem wszystkich szkół, w których nauczyciel odbywał staż,

b) dacie zatwierdzenia planu rozwoju zawodowego i dacie złożenia przez nauczyciela sprawozdania z realizacji tego planu,

c) przyczynach wydłużenia okresu stażu oraz zaliczenia dotychczas odbytego stażu w przypadkach określonych w art. 9d ust. 5 i 5a oraz art. 9f ust. 2 i 4 Karty Nauczyciela, ze wskazaniem podstawy prawnej odpowiednio wydłużenia albo zaliczenia okresu stażu oraz okresu nieobecności w pracy lub niepozostawania w stosunku pracy;

3) kopię sprawozdania z realizacji planu rozwoju zawodowego poświadczoną przez dyrektora szkoły za zgodność z oryginałem;

4) kopię oceny dorobku zawodowego dokonanej po zakończeniu stażu, poświadczoną przez dyrektora szkoły za zgodność z oryginałem.

Dołącza również:

  1. opis i analizę sposobu realizacji jednego wymagania wybranego spośród określonych w § 8 ust. 3 pkt 1–3 i jednego wymagania wybranego spośród określonych w § 8 ust. 3 pkt 4, w szczególności ze wskazaniem uzyskanych efektów dla nauczyciela i szkoły;
  2. kopię dyplomu lub świadectwa potwierdzającego znajomość języka obcego na poziomie podstawowym, o których mowa  
    w przepisach w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli, poświadczone przez pracodawcę za zgodność  
    z oryginałem – jeżeli nauczyciel realizował zadanie, o którym mowa w § 8 ust. 3 pkt 4 lit. c;
  3. kopię aktu nadania stopnia nauczyciela mianowanego poświadczoną przez dyrektora szkoły za zgodność z oryginałem.

 

Postępowanie kwalifikacyjne/egzaminacyjne 

 

Działania komisji i nauczyciela 

Nauczyciel kontraktowy

Nauczyciel mianowany

Wynik postępowania 

Zdaje egzamin przed komisją egzaminacyjną

Uzyskuje akceptację komisji kwalifikacyjnej po dokonaniu analizy dorobku zawodowego nauczyciela i przeprowadzonej rozmowie

Analiza formalna wniosku

(§ 11 ust. 1 i 2 Rozporządzenia)

Jeśli wniosek nie spełnia wymagań formalnych organ właściwy wskazuje szczegółowo stwierdzone braki i wzywa nauczyciela do ich usunięcia w terminie 14 dni, wraz z pouczeniem, że nieusunięcie tych braków w terminie spowoduje pozostawienie wniosku bez rozpoznania.

Informacja o kolejnym etapie postępowania

(§ 11 ust. 3 Rozporządzenia)

Powiadomienie o terminie i miejscu przeprowadzenia egzaminu/rozmowy na co najmniej 7 dni przed dniem posiedzenia komisji

Terminy złożenia wniosku i decyzje o nadaniu lub odmowie nadania stopnia awansu zawodowego

(art. 9b KN)

Złożenie wniosku do dnia 30 czerwca danego roku => decyzja do dnia 31 sierpnia danego roku

Złożenie wniosku do dnia 31 października danego roku => decyzja do dnia 31 grudnia danego roku

Skład komisji

(art. 9g KN)

Komisję egzaminacyjną dla nauczycieli ubiegających się o awans na stopień nauczyciela mianowanego powołuje organ prowadzący szkołę. W skład komisji wchodzą: 

1) przedstawiciel organu prowadzącego szkołę, jako jej przewodniczący;

2) przedstawiciel organu sprawującego nadzór pedagogiczny;

3) dyrektor szkoły;

4) dwaj eksperci z listy ekspertów ustalonej przez ministra właściwego do spraw oświaty  
i wychowania.

Komisję kwalifikacyjną dla nauczycieli ubiegających się o awans na stopień nauczyciela dyplomowanego powołuje organ sprawujący nadzór pedagogiczny, a w przypadku nauczycieli placówek doskonalenia (…)– kurator oświaty. W skład komisji wchodzą:

1) przedstawiciel organu sprawującego nadzór pedagogiczny, a w przypadku nauczycieli placówek doskonalenia nauczycieli (…)– przedstawiciel kuratora oświaty, jako jej przewodniczący, a w przypadku nauczyciela, o którym mowa w art. 9e ust. 1 – także przedstawiciel organu prowadzącego szkołę;

2) dyrektor szkoły, z wyjątkiem przypadku gdy o awans ubiega się dyrektor szkoły;

3) trzej eksperci z listy ekspertów prowadzonej przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania.

W pracach komisji, o ile nie wchodzi w ich skład, może brać również udział w charakterze obserwatora przedstawiciel organu prowadzącego szkołę i organu sprawującego nadzór pedagogiczny.

Na wniosek nauczyciela w skład komisji, wchodzi przedstawiciel wskazanego we wniosku związku zawodowego.

Przedstawiciela związku zawodowego wskazuje właściwy organ statutowy związku.

Przebieg rozmowy/egzaminu

(§ 12 ust. 1 i 3 Rozporządzenia)

Komisja kwalifikacyjna dla nauczyciela ubiegającego się o awans na stopień nauczyciela kontraktowego i komisja egzaminacyjna zapoznaje się z oceną dorobku zawodowego i sprawozdaniem z realizacji planu rozwoju zawodowego oraz odpowiednio przeprowadza rozmowę albo egzamin, podczas których nauczyciel:

1) prezentuje dorobek zawodowy;

2) prezentuje swoją wiedzę i umiejętności, w szczególności przez:

a) zaproponowanie rozwiązania wskazanego przez komisję problemu związanego z wykonywaną pracą, z uwzględnieniem praktyki szkolnej, aktualnej wiedzy i przepisów prawa,

b) wykonanie zadania z użyciem narzędzi multimedialnych;

3) odpowiada na pytania członków komisji dotyczące wymagań niezbędnych do uzyskania stopnia nauczyciela kontraktowego albo stopnia nauczyciela mianowanego

Komisja kwalifikacyjna dla nauczyciela ubiegającego się o awans na stopień nauczyciela dyplomowanego zapoznaje się z oceną dorobku zawodowego i sprawozdaniem z realizacji planu rozwoju zawodowego oraz analizuje dorobek zawodowy nauczyciela na podstawie przedłożonej przez niego dokumentacji, o której mowa w § 9, 
i przeprowadzonej rozmowy, podczas której nauczyciel:

1) prezentuje sposób realizacji wybranego przez siebie zadania określonego w § 8 ust. 3, którego opis i analiza nie była dołączona do wniosku o podjęcie postępowania kwalifikacyjnego;

2) odpowiada na pytania członków komisji dotyczące wpływu działań i zadań zrealizowanych przez nauczyciela w okresie stażu na podniesienie jakości pracy szkoły, w której nauczyciel odbywał staż;

3) wykazuje się umiejętnością rozwiązania wskazanego przez komisję problemu związanego z wykonywaną pracą,  
z uwzględnieniem przepisów prawa;

4) określa cele dalszej pracy i własnego rozwoju.

Wymagania

(Rozporządzenie)

§ 7 ust. 2. Wymagania niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego obejmują:

1) uzyskanie pozytywnych efektów w pracy dydaktycznej, wychowawczej lub opiekuńczej na skutek wdrożenia działań mających na celu doskonalenie pracy własnej i podniesienie jakości pracy szkoły, a w przypadku nauczycieli, o których mowa w art. 9e ust. 3 Karty Nauczyciela – uzyskanie pozytywnych efektów w zakresie realizacji zadań odpowiednio na rzecz oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją;

2) umiejętność rozpoznawania potrzeb rozwojowych uczniów  
i uwzględniania ich w pracy dydaktycznej, wychowawczej  
i opiekuńczej;

3) umiejętność wykorzystania w pracy metod aktywizujących ucznia;

4) umiejętność dokonywania ewaluacji własnej pracy  
i wykorzystywania jej wyników do doskonalenia warsztatu pracy;

5) umiejętność dzielenia się wiedzą i doświadczeniem  
z innymi nauczycielami w ramach wewnątrzszkolnego doskonalenia zawodowego;

6) umiejętność uwzględniania w pracy problematyki środowiska lokalnego oraz współczesnych problemów społecznych i cywilizacyjnych;

7) umiejętność posługiwania się przepisami prawa dotyczącymi odpowiednio oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w zakresie funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel odbywał staż;

8) umiejętność korzystania w pracy, zwłaszcza w trakcie prowadzonych zajęć, z narzędzi multimedialnych  
i informatycznych.

§ 8 ust. 3. Wymagania niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela dyplomowanego obejmują:

1) umiejętność wykorzystania w pracy metod aktywizujących ucznia oraz narzędzi multimedialnych  
i informatycznych, sprzyjających procesowi uczenia się;

2) umiejętność dzielenia się wiedzą i doświadczeniem  
z innymi nauczycielami, w tym przez prowadzenie zajęć otwartych, w szczególności dla nauczycieli stażystów  
i nauczycieli kontraktowych, prowadzenie zajęć w ramach wewnątrzszkolnego doskonalenia zawodowego lub innych zajęć dla nauczycieli;

3) poszerzenie zakresu działań szkoły, w szczególności dotyczących zadań dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych;

4) realizację co najmniej dwóch z następujących zadań:

a) opracowanie i wdrożenie programu, innowacji lub innych działań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych lub innych związanych z oświatą, powiązanych ze specyfiką szkoły, w szczególności na rzecz uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi,

b) wykonywanie zadań opiekuna stażu, opiekuna praktyk pedagogicznych, nauczyciela-doradcy metodycznego, przewodniczącego zespołu nauczycieli, koordynatora wolontariatu, koordynatora projektu, kuratora społecznego, egzaminatora okręgowej komisji egzaminacyjnej, rzeczoznawcy do spraw podręczników, a w przypadku nauczycieli szkół artystycznych – także nauczyciela-konsultanta współpracującego z Centrum Edukacji Artystycznej,

c) uzyskanie umiejętności posługiwania się językiem obcym na poziomie podstawowym, a w przypadku nauczycieli języków obcych – umiejętności posługiwania się drugim językiem obcym na poziomie podstawowym,

d) opracowanie autorskiej pracy z zakresu oświaty lub rozwoju dziecka opublikowanej w czasopiśmie branżowym lub w formie innej zwartej publikacji.

Art. 9c ust. 3a. Nauczycielowi mianowanemu, ubiegającemu się o awans na stopień nauczyciela dyplomowanego, za spełnienie odpowiednich wymagań,  
uznaje się także jego odpowiedni dorobek zawodowy ze szczególnym uwzględnieniem okresu od dnia uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego 

Ocena rozmowy/egzaminu

(§ 13 ust. 1 Rozporządzenia)

Komisja kwalifikacyjna i komisja egzaminacyjna podejmują rozstrzygnięcia w obecności co najmniej 2/3 składu swoich członków.

Każdy z członków komisji ocenia spełnianie przez nauczyciela wymagań niezbędnych do uzyskania stopnia awansu zawodowego w punktach według skali od 0 do 10.

Na podstawie liczby punktów przyznanych przez poszczególnych członków komisji oblicza się średnią arytmetyczną punktów, z tym że jeżeli liczba członków komisji jest większa niż 3, odrzuca się jedną najwyższą i jedną najniższą ocenę punktową.

Nauczyciel uzyskał odpowiednio akceptację komisji kwalifikacyjnej lub zdał egzamin przed komisją egzaminacyjną, jeżeli obliczona średnia arytmetyczna punktów wynosi co najmniej 7.

Akceptacja/zdanie egzaminu

(art. 9g ust. 9 KN)

Komisja kwalifikacyjna lub egzaminacyjna wydaje nauczycielowi zaświadczenie odpowiednio o akceptacji lub zdaniu egzaminu.

W drodze decyzji administracyjnej, stopień awansu zawodowego nadaje

(art. 9b ust. 4 KN)

stopień nauczyciela mianowanego - organ prowadzący szkołę

stopień nauczyciela dyplomowanego - organ sprawujący nadzór pedagogiczny

Brak akceptacji/niezdanie egzaminu

(art. 9g ust. 8 KN)

Nauczyciel, który nie uzyskał akceptacji lub nie zdał egzaminu może ponownie złożyć wniosek o podjęcie odpowiednio postępowania egzaminacyjnego lub kwalifikacyjnego po odbyciu, na wniosek nauczyciela i za zgodą dyrektora szkoły, dodatkowego stażu w wymiarze 9 miesięcy, z tym że:

nauczyciel kontraktowy mogą przystąpić ponownie odpowiednio do rozmowy z komisją kwalifikacyjną lub do  egzaminu przed komisją egzaminacyjną tylko jeden raz w danej szkole

nauczyciel mianowany, w przypadku powtórnego nieuzyskania akceptacji, przed kolejnym ubieganiem się o uzyskanie akceptacji komisji kwalifikacyjnej jest obowiązany do odbycia stażu w wymiarze 2 lata i 9 miesięcy

Odwołanie się od decyzji do organu wyższego stopnia

(art. 9b ust. 6 KN)

w stosunku do organu prowadzącego szkołę - organ sprawujący nadzór pedagogiczny

w stosunku do organu sprawującego nadzór pedagogiczny - właściwy minister

Opracowały:

Agnieszka Borkowska

Joanna Matysek

Samorządowe Centrum Doradztwa i Doskonalenia Nauczycieli w Siedlcach

Telefon do sekretariatu: 25 794 33 69

E-mail: scdidn@scdidn.siedlce.pl

Adres: ul. Krystyny Osińskiej 6
08-110 Siedlce

Dołącz do newslettera już dziś!

Na naszej stronie internetowej używamy plików cookie. Niektóre z nich są niezbędne dla funkcjonowania strony, inne pomagają nam w ulepszaniu tej strony i doświadczeń użytkownika (Tracking Cookies). Możesz sam zdecydować, czy chcesz zezwolić na pliki cookie. Należy pamiętać, że w przypadku odrzucenia, nie wszystkie funkcje strony mogą być dostępne.