Temat zajęć: Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim – kolejne powstanie czy pierwsza rewolucja?

Cel ogólny:

Doskonalenie umiejętności analizy tekstów źródłowych oraz źródeł ikonograficznych
Realizacja podstawy programowej w następującym zakresie: uczeń wyjaśnia genezę, charakter i skutki rewolucji 1905-1907 na ziemiach polskich [poziom podstawowy] oraz przedstawia zróżnicowane postawy Polaków wobec rewolucji, spory polityczne i ich następstwa a także skutki polityczne, społeczne i ekonomiczne tego zrywu. [poziom rozszerzony]

Cele szczegółowe zajęć:

Uczeń:

• ZNA daty: 1905, 1905–1907, 1908, 1910, 1911, 1912 • postacie: Mikołaja II, Piotra Stołypina, Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Zofii Owczarek-Jagodzińskiej, Kazimierza Sosnkowskiego, Władysława Sikorskiego, Wincentego Witosa • przyczyny i skutki rewolucji w 1905 r. w Rosji i Królestwie Polskim oraz na ziemiach polskich • reformy Stołypina • polskie partie polityczne działające na ziemiach polskich po rewolucji 1905 r. • organizacje paramilitarne utworzone przez polskie partie polityczne
• ROZUMIE • pojęcia: „krwawa niedziela”, manifest październikowy, kadeci, krawat Stołypina, Duma Państwowa, Polska Macierz Szkolna, Koło Polskie • cel tworzenia partii politycznych i organizacji paramilitarnych na ziemiach polskich.
• POTRAFI • omówić politykę endecji, PPS i SDKPiL wobec rewolucji • wskazać różnice w polityce niepodległościowej poszczególnych polskich partii politycznych. Ocenia postawy przywódców i działaczy endecji i PPS.

Metody i formy pracy:
Praca w grupach; dyskusja, rozmowa nauczająca; burza mózgów, kreatywna rozgrzewka, grupy eksperckie

Środki dydaktyczne:
Rzutnik, laptop z dostępem do intrnetu, teksty źródłowe i źródła ikonograficzne, brystol

Przewidywany czas: 90 min.

Proponowany przebieg zajęć:

Faza wstępna:
Kreatywna rozgrzewka: analiza zdjęcia – Powstanie czerwcowe w Łodzi 1905 rok.

Uwaga: Statyczne zdjęcie, każdy z uczestników protestów musiał się zatrzymać i poczekać na naświetlenie się płyty.
Burza mózgów: klasa podzielona na 4 osobowe zespoły analizuje fotografię i odpowiada na pytanie o symboliczny wydźwięk tego źródła.

Faza zasadnicza:

Technika WCN – zaczynamy od określenia : Co już wiem na temat rewolucji 1905 roku?
1. Określamy wspólnie [każdy zespół podaje 1 przyczynę] przyczyny wystąpień w Rosji i w Królestwie Polskim, dzieląc je na wewnętrzne [społeczne, ekonomiczne, kulturowe] i zewnętrzne [relacje międzynarodowe].
2. Metoda – grupy eksperckie.

Ustalamy role: strażnik czasu, strażnik norm, nawigator i motywator.

Ustalamy czas pracy:

Zespoły otrzymują materiał do analizy [omówienie i ikonografię] ich zadaniem jest ustalenie najistotniejszych kwestii i przekazanie ich w formie notatki pozostałym grupom./ czas pracy: 15 -20 min.
Następnie tworzymy nowe zespoły i każdy ekspert ze swojego zespołu dzieli się wiedzą z przedstawicielami innych zespołów. / czas pracy 10 min.

W kolejnej fazie uczniowie wracają do swoich pierwotnych zespołów w konfrontują zdobytą wiedzę – metodą myślenia refleksyjnego:

• jakie treści lekcji były dziś najważniejsze i dlaczego;
• w jakich sytuacjach przyda Ci się zdobyta wiedza lub rozwinięte umiejętności?
• co Cię dziś zainteresowało, co Ci się udało, w czym byłeś dobry? / czas pracy 10 min.

Zadania:

Grupa 1 - REWOLUCJA 1905
Bunt z lat 1904–1907 był pierwszą w dziejach Polski rewolucją.

W protestach przeciw władzy carskiej wzięły wówczas udział miliony mieszkańców dawnego Królestwa Polskiego. Należeli oni do wszystkich grup społecznych. Robotnicy i chłopi nie uczestniczyli dotąd na podobną skalę w narodowych zrywach: rewolucja związała ich z polskością i uświadomiła im sensowność walki o własne prawa.

Mimo iż bunt został poskromiony, zmiany, które wymusił, okazały się trwałe. Poprawiły się warunki pracy i płace w fabrykach; zezwolono na działalność związków zawodowych, stowarzyszeń i partii politycznych; rozszerzono prawo do używania języka polskiego w urzędach i szkołach; ograniczono cenzurę. To od rewolucji 1905 roku datuje się gwałtowny rozwój społeczeństwa obywatelskiego w największym z zaborów oraz początek nowoczesnego uprawiania polityki, odtąd opartej na zaangażowaniu mas. Wtedy utrwalił się podział polskiej sceny politycznej na obozy lewicowy i prawicowy oraz uformowały poglądy i strategie architektów Niepodległej: Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego.

Łódź drugiej połowy XIX w. to miasto symbol złożonych procesów nabierających rozpędu w całej Europie. W tej prowincjonalnej mieścinie, leżącej na zachodnich rubieżach Imperium Rosyjskiego, w 1821 r. powstała osada przemysłowa. Industrializacja przebiegała tu początkowo powoli, w 1842 r. rodzący się ośrodek przemysłu włókienniczego liczył 20 tys. mieszkańców. W 1877 r. ich liczba wzrosła do 50 tys., by w ciągu kolejnego ćwierćwiecza eksplodować do blisko 400 tys. Polski Manchester był najszybciej rozwijającym się miastem europejskim, stając się jednocześnie najważniejszym ośrodkiem przemysłowym Królestwa Polskiego. Choć Łódź rozwijała się najszybciej, industrializacja objęła także inne rejony Królestwa Polskiego. Licząca na początku XX w. 800 tys. mieszkańców Warszawa stała się drugim ośrodkiem przemysłowym, za nią Zagłębie Dąbrowskie i mniejsze lokalizacje: Częstochowa, Zgierz, Tomaszów. Wraz z fabrykami krzepła i nabierała znaczenia nowa siła – klasa robotnicza, licząca na początku XX w. ok. 350 tys. osób. W samej Łodzi – blisko 100 tys. Jednocześnie jednak obowiązywał ład geopolityczny ustanowiony podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 r., w innej jeszcze zupełnie epoce (po wojnach napoleońskich; m.in. utworzono wówczas Królestwo Polskie pod berłem carów – stąd popularna nazwa Kongresówka). Imperium Rosyjskie było szczególnym przypadkiem – obowiązujący w nim porządek polityczno-społeczny, oparty na instytucji samodzierżawia, przez swą skrajną zachowawczość nie potrafił reagować na zmieniającą się rzeczywistość społeczną inaczej niż przez eskalację kontroli i opresji.

Rewolucja łódzka
Gigantyczne koszty półtorarocznej wojny i wywołana nią depresja szybko przełożyły się na kondycję gospodarczą również w Królestwie Polskim. Tylko w 1904 r. padło 15 proc. zakładów przemysłowych, blisko 100 tys. robotników straciło pracę, a połowa z 250 tys. pozostałych pracowała na niepełnych dniówkach. Taki stan oznaczał wręcz humanitarną katastrofę – robotnicy w „normalnym” czasie ledwo zarabiający na podstawowe utrzymanie zaczęli głodować. Kryzys pogłębiała susza i klęska nieurodzaju wpychające w głód także wieś.
W czerwcu 1905 r. na ulicach Łodzi stanęły barykady. Krwawo stłumione powstanie było ważnym momentem rewolucji, z jakiej wyłoniło się nowoczesne polskie społeczeństwo i XX-wieczna Europa. Mimo dziejowego znaczenia wydarzenia te praktycznie nie istnieją w świadomości historycznej Polaków.

18 czerwca 1905 roku kozacy zaatakowali pokojowy pochód robotniczy. Zginęło 5 demonstrantów, kilkudziesięciu zostało rannych. Pogrzeb poległych (20 czerwca) przerodził się w potężną manifestację. Następnego dnia wyległo na ulice 70 tys. robotników – Polaków, Żydów i Niemców. Na szarże kozaków i salwy piechoty odpowiedziano ciskaniem kamieni. Śmierć poniosło 30 protestujących. W kolejnych dniach – do 25 czerwca – walki przybrały na sile. Wznoszono barykady ze skrzyń, beczek, mebli, przewróconych wozów, strzelano do wojskowych. Demolowano sklepy z alkoholem. We wszystkich łódzkich fabrykach ogłoszono strajk.

Władze rosyjskie przystąpiły do bezwzględnego tłumienia wystąpień. W Łodzi ogłoszono stan wojenny. Rzucono do walki 4 pułki jazdy i 6 pułków piechoty. Atakowano barykady, strzelano do robotników i przygodnych przechodniów. W wyniku walk śmierć poniosło (według różnych źródeł) od 150 do 200 osób: Polaków, Żydów i Niemców. Sterroryzowani robotnicy 26 czerwca powrócili do pracy. Powstanie czerwcowe stanowiło najkrwawszy epizod rewolucji 1905 roku na ziemiach polskich. Zjednoczyło w walce o prawa robotnicze przedstawicieli różnych narodowości.

Grupa 2 - PPS – reaktywacja idei walki zbrojnej z zaborcą
Już wiosną 1904 r. Polska Partia Socjalistyczna na wniosek Józefa Piłsudskiego i jego otoczenia przystąpiła do formowania na razie nieuzbrojonych grup bojowych ochraniających manifestacje. Podczas narad partyjnych Piłsudski wzywał do „przełamania martwoty”, w jakiej znajduje się społeczeństwo polskie pod rządami Petersburga. 28 października warszawskie struktury PPS zorganizowały pierwszą demonstrację antymobilizacyjną. Wzięło w niej udział zaledwie 300 osób. Pochód błyskawicznie rozpędzili kozacy. Kilkadziesiąt osób zostało rannych. Kierownictwo PPS podjęło decyzję, że kolejne manifestacje nie mogą być bezbronne. 13 listopada po mszy w kościele na placu Grzybowskim rozpoczął się kolejny pochód, który niemal natychmiast został zaatakowany przez uprzedzoną o nim policję i kozaków. Tym razem powitała ich salwa z rewolwerów bojowców. Aresztowanych zostało prawie pół tysiąca manifestantów.

W styczniu 1905 r. niezadowolenie społeczne wybuchło z ogromną siłą w samym sercu imperium. 22 stycznia pokojowa 150-tysięczna demonstracja rozpoczęła pochód pod petersburski Pałac Zimowy. Na czele niesiono portrety cara Mikołaja II i sztandary cerkiewne. Postulaty przygotowanej przez manifestantów petycji były stosunkowo umiarkowane. Domagano się wolności słowa, ośmiogodzinnego dnia pracy, zwołania konstytuanty i prawa do zakładania związków zawodowych. Wciąż wierzono w mitycznego „dobrego cara”, który zdecyduje o reformach i podejmie walkę z niesprawiedliwością, której przyczyn upatrywano w niekompetencji urzędników. Demonstrantów przywitały salwy. Skala masakry nie miała precedensu. Zginęło 1000 osób. Krwawa niedziela stała się przełomem w dziejach Rosji.

28 stycznia warszawscy działacze PPS wydali odezwę, w której domagali się demokratyzacji, podnosili hasło niepodległości, a nawet zwołania sejmu. Tego samego dnia PPS i SDKPiL wezwały do strajku powszechnego.
Pomimo pewnych ustępstw władze rosyjskie kontynuowały politykę represji. 1 maja 1905 r. w Warszawie wojsko rosyjskie zmasakrowało demonstrację pierwszomajową. Zginęło 37 osób, a kilkadziesiąt zostało rannych. Równie dramatycznie przebiegły manifestacje w Lublinie i Łodzi, gdzie zginęło po kilkanaście osób. 13 lipca został skazany na śmierć Stefan Okrzeja, wykonawca nieudanego zamachu Organizacji Bojowej PPS na oberpolicmajstra Karla Nolkena. 10 listopada w Królestwie Polskim wprowadzono stan wojenny. Partie socjalistyczne wciąż działały w podziemiu mimo zalegalizowania w marcu 1906 r. związków zawodowych i stowarzyszeń społecznych. PPS bojkotuje wybory do Dumy i w odpowiedzi na represje rządu Stołypina mobilizuje 5 tys. bojowników Organizacji Bojowej PPS – terror rodzi terror.
VII- VIII 1906 PPS organizuje liczne zamachy terrorystyczne na policję rosyjską, jej szefa oraz generała –gubernatora Skołona [Wanda Krachelska] – wojska rosyjskie w odwecie organizują pogromy.
Listopad 1906 rozłąm PPS- PPS- Lewica i PPS –frakcja rewolucyjna.

Dmowski aby rozbić PPS organizuje Narodowy Związek Robotniczy, ale to w praktyce nie partia tylko bojówka walcząca z pps-owcami – zaczynają się jesienią 1906 i wiosną 1907 walki bratobójcze. Następują też w 1907 masowe aresztowania PPS-owców przez policję rosyjską, co jest konsekwencją zamachów PPS, której bojownicy zabili 180 policjantów i zorganizowali ok. 90 zamachów. W 1908 r. Piłsudski przeniósł działalność OB. do Galicji tworząc tam Związek Walki Czynnej.

Grupa 3 - STRAJK SZKOLNY
Rewolucji – ani w Rosji, ani w Królestwie Polskim – nic nie było w stanie powstrzymać. Wybuch nastąpił 22 stycznia 1905 r. – dzień ten przeszedł do historii jako krwawa niedziela. Tłum ponad 100 tys. petersburskich robotników pod wodzą prawosławnego księdza Gieorgija Gapona udał się pod Pałac Zimowy. Bardziej religijna procesja niż polityczna manifestacja miała złożyć petycję na ręce cara. Nie udało się – drogę zastąpiło wojsko, doszło do masakry, w której zginęły setki osób. Petersburskie wydarzenia stały się impulsem do fali strajków w całym imperium, wybuchły one bardzo szybko także w Królestwie. 27 stycznia 1905 r. stanęły pierwsze fabryki warszawskie, strajki wymknęły się spod kontroli organizacji politycznych – robotnicy zatrzymywali pracę spontanicznie. Protesty szybko nabrały powszechnego charakteru i rozlały się po wszystkich ośrodkach przemysłowych Kongresówki, swą intensywnością wyrastając ponad akcje robotnicze w Rosji. Polski zryw rewolucyjny miał jednocześnie charakter niepodległościowy, robotnicy walczyli nie tylko o prawa socjalne i polityczne, ale także o emancypację narodową. To właśnie ten wymiar rewolucji przyciągnął do niej uczniów, którzy już 28 stycznia zaczęli agitować za strajkiem szkolnym. I rzeczywiście, instytucje edukacyjne zaczęły zawieszać pracę w całym Królestwie, od gimnazjów, przez szkoły średnie, po Uniwersytet i Instytut Politechniczny. Strajk szkolny o charakterze powszechnym, obejmujący młodzież ze wszystkich warstw społecznych, ujawniał złożoność ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej w Królestwie Polskim. Konserwatywne środowiska mieszczańskie i arystokratyczne były przeciwne rewolucji i bezpośredniej walce z caratem, podobnie jak Narodowa Demokracja. Za tą wstrzemięźliwością kryła się zarówno trauma po klęsce powstania styczniowego, jak i obawa przed roszczeniami klasy robotniczej. Trauma podpowiadała niechęć do kolejnej krwawej awantury, obawa przed robotnikami i strach przed socjalizmem powodowały, że dysponenci kapitału apelowali do cara o zbrojne stłumienie rewolucji psującej interesy. Młodzież, korzystając z przywileju wieku, wystąpiła wbrew wszystkim tym kalkulacjom starszego pokolenia. Jej bunt miał charakter antysystemowy, by użyć modnego dziś określenia, o czym pisał Adam Próchnik (historyk, działacz socjalistyczny i oświatowy): „Na froncie zmagań o szkołę polską konflikt ten przybrał formę konfliktu między starszym pokoleniem a młodzieżą, między pokoleniem, które przeżyło klęskę powstańczą lub wyrosło w przygniatającej atmosferze tej klęski, i pokoleniem, które wsiąkało w siebie nastroje nowych warstw społecznych, nastroje buntu przeciw rzeczywistości. Był to bunt wszechstronny: i narodowy, i polityczny, i społeczny, i pojęciowy. Młodzież realizować chciała ten bunt na nowym odcinku szkolnym. Konflikt był więc nieunikniony”.

Mimo niechęci ze strony rodziców, prawicowych ugrupowań politycznych, hierarchii kościelnej oraz brutalnych represji ze strony władzy strajk szkolny przyniósł skutek: do szkół wrócił język polski. To jednak nie ten praktyczny rezultat strajku szkolnego jako elementu rewolucji i powstania narodowego miał największe znaczenie. Młodzież wystąpiła powszechnie jako najlepszy barometr niedostosowania istniejącego ładu we wszystkich jego wymiarach do szybko przekształcającej się rzeczywistości społecznej. Na ziemiach polskich Imperium Rosyjskiego niedostosowanie to doskwierało podwójnie. Z jednej strony uciskała anachroniczna struktura instytucjonalna narzucana przez carskie państwo, z drugiej zaś anachroniczna dominująca kultura odwołująca się do romantycznych, poszlacheckich kodów tożsamości.
Grupa 4 Ideowy konflikt - spór PPS z ND

Liga Narodowa korzysta z konstytucyjnego manifestu carskiego, legalizuje działalność jako Narodowa- Demokracja i startuje w wyborach do Dumy Państwowej, jednocześnie podejmuje próby spacyfikowania rewolucji i działań PPS, bo chce autonomii a nie walki o niepodległość.
Dmowski aby rozbić PPS organizuje Narodowy Związek Robotniczy, ale to w praktyce nie partia tylko bojówka walcząca z pps-owcami – zaczynają się jesienią 1906 i wiosną 1907 walki bratobójcze.
Robotnicy Łodzi, Warszawy, Częstochowy w większości wywodzili się ze wsi, oswajali nową dla siebie przestrzeń miast i fabryk, odwołując się zarówno do form kultury wyniesionych z rodzinnych domów, jak i tworząc nowe formy życia wspólnotowego. Ówczesny przemysłowy proletariat był tworzywem, z którego dopiero w toku zarówno realnej walki, jak i pracy kulturowej miało powstać nowe społeczeństwo.

Doskonale rozumiał to Roman Dmowski. Choć przeciwstawiał się celom rewolucji, widział w niej szansę na przyspieszenie pracy nad tworzeniem nowego podmiotu politycznego. W przeciwieństwie do socjalistów, którzy w swych działaniach wykorzystywali energię konfliktu klasowego i napięcia między światem pracy a kapitału, Dmowski odwoływał się do idei narodowego solidaryzmu. Zawieszała ona konflikt klasowy, zastępując go narodowym egoizmem przerzucającym energię konfliktu poza naród, na Innego. Tym Innym w projekcie Dmowskiego stał się „Żyd” – zanieczyszczający i psujący tkankę polskiego narodu. Recepta na narodowe zdrowie polegała więc na eliminacji Żydów ze społeczeństwa, a antysemityzm stał się ideologicznym fundamentem tej wizji społecznej rekonstrukcji. Paradoksalnie to właśnie Roman Dmowski i endecja najbardziej zyskali na rewolucji 1905 r., bo zdołali skonsolidować program, który stał się jednym z filarów polskiej polityki, obowiązujących do 1939 r. i dziś znów odżywających pod różnymi szyldami. Lewica, po rozłamie w PPS, wyszła z rewolucji podzielona i rozbita, mimo że było to pierwsze polskie powstanie, które przyniosło pozytywne skutki: język polski w szkołach, poprawa praw pracowniczych, liberalizacja życia społecznego. Duch wewnętrznego podziału ujawnionego w trakcie rewolucji objawił się z pełną mocą w pierwszych dniach niepodległości Polski. Uformowany 7 listopada 1918 r. rząd Ignacego Daszyńskiego miał socjalistyczny charakter i tworzył Polską Republikę Ludową. Pomysłu tego nie pociągnął Józef Piłsudski, prominentny działacz PPS, który „wysiadł z czerwonego tramwaju na przystanku niepodległość”, szybko oddalając się od socjalistycznych ideałów.

Podsumowanie/ utrwalenie wiedzy:
Każdy zespół wrzuca do pudełka po 5 pytań wymyślonych do dzisiejszego tematu i zapisanych na oddzielnych karteczkach. Następnie przedstawiciele poszczególnych zespołów losują kolejno kartki i odpowiadają na pytania.

Ewaluacja zajęć/ informacja zwrotna

Dokończ zdania: Najważniejszą kwestią poruszoną w trakcie dzisiejszej lekcji jest sprawa………………..
Chciałbym dowiedzieć się więcej…………………………………………

Bibliografia:

1. Chwalba A., Historia powszechna XIX w., Warszawa 2023.
2. Kukiel M., Historia Polski 1795 -1922, Warszawa 1990.
   
3.  https://ciekawostkihistoryczne.pl/2025/03/13/rewolucja-1905-roku-w-krolestwie-polskim/ [dostęp 28.05.2025].
   
4.  https://zpe.gov.pl/a/proba-sil-rewolucja-1905-1907-w-rosji-i-na-ziemiach-polskich/DgVX8OHWA [dostęp: 28.05.2025].
   
5.  https://zpe.gov.pl/a/film--sprawdz-sie/DUcy0vMig [dostęp: 28.05.2025].

Opracowanie:
Barbara Kodzis
doradca metodyczny w zakresie historii i wos
SCDiDN w Siedlcach